Mae ffeniau, gwerni a gwelyau cyrs yn gymunedau gwlyptir pwysig sy’n gallu amrywio o fod yn frithweithiau cyfoethog â chydrannau sylweddol o laswelltir corsiog i fod yn gynefinoedd lle ceir un rhywogaeth yn bennaf. Mewn llawer o sefyllfaoedd mae’r cynefinoedd hyn yn codi fel rhan bwysig o safleoedd glaswellt y gorlifdir. Maent yn cynnwys amrywiaeth fawr o fathau gwlyptir y Dosbarthiad Llystyfiant Cenedlaethol, yn cynnwys gwelyau cyrs S4, cynffon y gath S12, cleddlys canghennog S14, hesgen y dŵr fawr S6, hesgen y dŵr fach S7 ac weithiau (yn gysylltiedig â choetiroedd gwlyb) arwynebeddau bach o’r hesgen rafunog fawr S3.  

 

Ffeniau yw safleoedd gwlyptir sy’n dibynnu ar lefelau dŵr uchel sy’n codi o ymchwyddau a ffynhonnau neu o nentydd a chyrsiau dŵr. Fel arfer, ceir ffeniau ar ben haen o fawn o fwy na 0.5m o drwch, mewn pantiau naturiol yn aml.  Mae tri phrif fath o ffen sy’n cael eu dynodi ar sail meini prawf topograffig yn hytrach na’r math o lystyfiant. Y rhain yw mignen dyffryn, mignen basn a mignen gorlifdir. Mae mignenni dyffryn a basn sydd heb ddirywio yn gynefinoedd prin iawn bellach yn ne Cymru. Er hynny, mae RhCT yn gartref i arwynebeddau o fignenni basn a dyffryn sydd o bwysigrwydd rhanbarthol. Yn yr arolwg Cam I gan Gomisiwn Cefn Gwlad Cymru, cofnodwyd 110 hectar o fignenni dyffryn a basn yr iseldir yn RhCT.  

 

Lle mae prosesau draenio wedi’u hatal ar orlifdiroedd, gall gwerni ddatblygu ar wlyptiroedd gwlyb iawn sydd yn aml â llystyfiant tal (gweler Gwelyau Cyrs hefyd). Ymhlith y rhywogaethau nodweddiadol y mae clystyrau o hesgen y dŵr neu hesgen chwysigennaidd (yn enwedig yn Nyffryn Elái yn achos yr olaf), cegiden y dŵr, gellesgen y gerddi ac erwain. Dim ond 8 hectar o werni a gofnodwyd yn RhCT yn arolwg Cam I Comisiwn Cefn Gwlad Cymru. Mae gwerni yn nodwedd sy’n perthyn i’r iseldir ac fe’u ceir ar ffurf safleoedd bach (llai nag 1 ha fel arfer), yn aml mewn brithweithiau cymhleth gyda chynefinoedd gwlyptir eraill. Ymhlith y safleoedd pwysig y mae Cors y Pant a Chors Coedcae yn Llantrisant, Jubilee Marsh yn Llanharan a Phyllau Hirwaun. Mae ffeniau a gwerni yn bwysig oherwydd y fflora sy’n gysylltiedig â nhw a hefyd fel cynefin i infertebrata dyfrol, amffibiaid, ymlusgiaid ac adar y gwlyptir. 

 

Mae gwelyau cyrs yn wlyptiroedd lle ceir cyrs yn bennaf.  Mae gwelyau cyrs yn cynnal fflora a ffawna sy’n arbenigol iawn ac yn agored iawn i effeithiau anffafriol ac sydd ag angen arwynebeddau mawr o gyrs i ffynnu. Er enghraifft, er y bydd gwelyau cyrs bach yn cynnal adar fel telor y cyrs a’r telor hesg, a’r rhegen dŵr dros y gaeaf, mae angen gwelyau cyrs mawr iawn (mwy na 20 ha) i fod yn gynefin nythu i aderyn y bwn a boda’r gwerni. Nid oes gwelyau cyrs o fwy na 0.25 ha yn RhCT. Mae’n debyg mai’r arwynebedd mwyaf o welyau cyrs yw’r lagwnau yng nglofa Cwm, lle ceir ardal gymysg o gyrs ynghyd ag ysbigfrwyn y morfa ac mae’n ddigon mawr i gynnal dau neu dri o delorion y cyrs. Mewn mannau eraill, ceir clystyrau bach o gyrs ar wlyptiroedd fel Cors Coedcae a Chors y Pant (y ddwy ger Llantrisant) ac wrth droed Tomenni Gelli yn Rhondda.