Fel y mae ei henw yn awgrymu, mae systemau afonydd Rhondda Cynon Taf yn nodweddion hanfodol yn y dirwedd ac o ran bioamrywiaeth. Bro afonydd a nentydd yw hon ym mynwes Cymoedd y De. Mae’r cyrsiau dŵr hyn yn amrywio o ddyfroedd byrlymus y nentydd dwfn a chul yn yr ucheldir sy’n llifo i afonydd chwim Rhondda, blaenau Taf a Chynon, i’r llifoedd arafach drwy byllau a beisleoedd yn y rhannau o afonydd Cynon, Taf ac Elái sy’n agosach i’r iseldir. Mae afonydd RhCT yn fyr yn ddaearyddol gan fod pellter o ddim ond tri neu bedwar deg o filltiroedd rhwng eu tarddleoedd a Môr Hafren. Ceir amrediadau mawr yn eu llif am fod eu lefelau’n codi’n uchel mewn ychydig oriau ar ôl cyfnodau hir o law neu ar ôl glawio dwys, ac wedyn yn gostwng yr un mor gyflym wrth i’r ffrynt o Fôr Iwerydd neu storom Awst fynd heibio.

 

Mae natur gyfnewidiol yr afonydd a nentydd yn cael effaith sylweddol ar lifoedd afonydd, ac ar gynefinoedd ar lannau ac ymylon afonydd. Mae unrhyw bethau sy’n byw rhwng y lefelau dŵr hyn yn gorfod addasu i amodau eithafol o’r fath. O ganlyniad yn rhannol i’r amodau eithafol hyn, nid yw fflora dyfrol ein nentydd ac afonydd yn un cyfoethog, er ein bod wedi mwynhau gwylio llif y miloedd o flodau gwynion crafanc y dŵr ar wyneb afon Taf ym Mhontypridd dros yr hafau diwethaf.  Ni welir ymylon eang yn codi ar lannau’r afonydd hyn fel a wneir ar afonydd sy’n agosach i’r iseldir, ac mewn nifer o leoliadau trefol, mae glannau’r afonydd ar ffurf cloddiau a waliau artiffisial a godwyd i atal llifogydd. Er hynny, mewn mannau eraill, mae’r nentydd ac afonydd yn cynnal glannau coediog a choetiroedd gwlyb, glaswelltiroedd hyfryd ar y gorlifdir a gwerni a mignenni.

 

Mae’r rhwydwaith o gyrsiau dŵr bach a mawr yn gweithio fel coridor ar gyfer symudiadau bywyd gwyllt drwy’r Fwrdeistref Sirol, yn cysylltu safleoedd y gwlyptir ac yn dod â bywyd gwyllt i ganol ein trefi a phentrefi. Mae afonydd a nentydd yn darparu coridorau pwysig hefyd i symudiadau bywyd gwyllt ar draws ffiniau awdurdodau unedol, gan gysylltu bioamrywiaeth Rhondda Cynon Taf â gweddill Morgannwg.  

  

Yr adferiad yn afonydd a nentydd RhCT yw un o’r gwelliannau amgylcheddol mwyaf yn yr hanner canrif diwethaf. Roedd afonydd a nentydd diwydiannol y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r rhan fwyaf o’r ugeinfed ganrif yn llawn llygredd ac yn ddifywyd. Mae dirywiad y diwydiannau trwm a dyfodiad deddfwriaeth amgylcheddol gryfach wedi arwain yn uniongyrchol at lanhau’r afonydd ac at adfer fflora a ffawna. Er hynny, oherwydd y posibilrwydd o gael cyfnodau o law dwysach, a’r hanes o gysylltiadau diffygiol, parhau y mae’r broblem o ollwng carthion i’n systemau afonydd o bryd i’w gilydd. Yn ogystal â hyn, mae clymog Japan, Jac y Neidiwr a rhywogaethau eraill o blanhigion goresgynnol anfrodorol yn parhau i ymledu gan achosi bygythiad neilltuol i gynefinoedd glannau’r afon.  

  

Mae dychweliad y dyfrgi, yr eog a brithyll y môr yn cael ei weld yn fuddugoliaeth i afonydd RhCT, er bod adroddiadau diweddar am eogiaid a brithyllod y môr yn afonydd Taf ac Elái yn awgrymu bod cynnydd y rhywogaethau hyn wedi arafu. Mae bronwen y dŵr a’r siglen lwyd yn adar cyffredin ar afonydd a nentydd sy’n elwa o gymunedau cyfoethog i infertebratau dyfrol, a cheir nythfeydd o wenoliaid y glennydd ym mheipiau draenio waliau’r afonydd yn ein trefi. Gwelir gleision y dorlan yn aml yn y gaeaf er bod eu cyfleoedd i nythu yn brinnach oherwydd newidiadau yn lefelau’r dŵr, ac mae’r hwyaden ddanheddog a’r fulfran hefyd yn adar nodweddiadol yn y gaeaf. Rydym yn gwybod bellach fod llygod y dŵr yn defnyddio nentydd sy’n gysylltiedig â mawnogydd yn yr ucheldir mewn rhannau o RhCT.